دین اندیشان متجدد

05.08.2007

سیروس علی نژاد

باب برزویۀ طبیب در کلیله و دمنه باب پراهمیتی است. برزویه که در دوره ای از زندگی خود درد دین دارد، حقیقت ادیان را مورد جستجو قرار می دهد. نزد بزرگان هر دین می شتابد، سخنان آنان را می شنود و در می یابد که هیچ یک از آنان در بند حقیقت نیست. هر کس دین خود را بر حق و دین دیگران را باطل می شمارد. دلیل برحق بودن و باطل بودن هم روشن نیست.

او که با خرد خود به عیارسنجی حقیقت پرداخته به جان می آید و در طلب راه چاره به این نتیجه می رسد که از هر دین گوهرش را بردارد و پوستش را دور بیندازد. بدینسان درد دین برزویه با عقلانیت پیوند می خورد و اگر او را نمایندۀ روشنفکری دورۀ ساسانی فرض کنیم – گفته می شود باب برزویه در کلیله در واقع اثر قلم و افکار ابن مقفع مترجم شهید کلیله به عربی است - خردورزی چیزی است که روشنفکری آن دوران بدان دست یافته بوده است. شگفتا که این دین عقلانیت یافته، شباهت تام و تمامی دارد به افکاری که امروز روشنفکری دینی ایران به نوعی دست به گریبان آن است.

روشنفکران دینی بعد از سالهای انقلاب به دلیل میدان عمل فراخ تری که داشته اند، به نظر می رسد بیشترین مجادلات فکری را در ارتباط با مدرنیته و تجدد برانگیخته باشند. پیش از آن نیز علی شریعتی دین را ایدئولوژی انقلاب کرده بود اما آن ایدئولوژی چندان به راه تجدد نمی رفت بلکه ملغمه ای از افکار اسلامی - مارکسیستی بود که راه به خشونت می برد.

در واقع تردید جدی دین اندیشان بعدی در افکار شریعتی و امثال او بود که راهگشای تجدد در افکار روشنفکران دینی شد و مجادلات فکری را برانگیخت.

اخیراً کتابی با عنوان دین اندیشان متجدد در تهران منتشر شده که در فاصله کوتاهی به چاپ دوم رسیده است. هرچند تیراژ کتاب بالا نیست ( در هر چاپ ۱۱۰۰ نسخه ) اما به چاپ دوم رسیدن بلافاصلۀ آن می تواند نشانگر استقبال از کتاب و توجه جامعه به مسائل فکری باشد.

محمد منصور هاشمی، نویسنده در مقدمۀ کتاب، دین اندیشان ایرانی را به دو گروه سنت گرا و متجدد تقسیم می کند و از میان تمام آنان که طیف وسیعی را در بر می گیرند، چهار تن یعنی علی شریعتی، عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان را در گروه متجدد جای می دهد و آنان را مهمترین چهره های روشنفکری دینی می نامد که سعی کرده اند دین و تجدد را به نرمی کنار هم بنشانند. البته فصل اول کتاب که به شریعتی اختصاص دارد چنین چیزی را نشان نمی دهد اما تلاش سه روشنفکر دیگر در این زمینه چشمگیر می نماید.

فصل اول کتاب ( دین، ایدئولوژی، انقلاب ) که به بررسی افکار دکتر شریعتی می پردازد، ضمن غور در آثار او بدینجا می رسد که شریعتی پس از مذهب بیشترین همدلی را با مارکسیسم داشت و می گفت « اگر یک روشنفکر مسلمان نباشد و آدم باشد باید مارکسیست باشد ». او که از دین ایدئولوژی ساخت، به نوشتۀ مؤلف، دین را رحیمانه و توام با رأفت نمی فهمید و بر این تصویر اصرار داشت که پیامبر در دستی پیام داشت و در دست دیگر شمشیر. شریعتی بر اهمیت سلاح تأکید می کرد و حتی لفظ خشونت را به مثابه صفتی مثبت به پیامبر نسبت می داد. به گفتۀ مؤلف، اسلام شناسی شریعتی همان است که مطهری از آن به "اسلام سرایی" تعبیر می کرد و مواجهۀ او با عالم مواجهه ای رمانتیک بود. در واقع اسلامی که شریعتی از آن سخن می گوید « چیزی نیست جز اسلام انقلابی و دین دنیوی شده که قدسیت را از آسمان به زمین » کشیده و « بیش از هر چیز حاصل رو در رو شدن با مارکسیسم استالینی است ».

نویسنده، افکار شریعتی را رد می کند و می گوید مدینۀ فاضله شریعتی جز همان دیکتاتوری پرولتاریا/ مستضعفان نیست.

عبدالکریم سروش

فصل دوم کتاب به آراء و اندیشه های عبدالکریم سروش اختصاص دارد. نویسنده یک گشت تمام در آثار سروش می زند و از ابتدا تا انتهای آثار قلمی او را به عرصه داوری می گذارد.

سروش که ابتدا نظریه پرداز حکومت انقلابی بوده با ضدیت با مارکسیسم می آغازد. به مخالفت با غرب زدگی از نوع آل احمد روی می آورد اما در مراحل بعد افکار و عقایدش تغییر می کند و در تقابل با افکار پیشین خود قرار می گیرد. سرانجام در پی آن است که برای آشتی دادن سنت و تجدد راهی بیابد. « اگرچه شریعتی نیز می خواست جایی برای فهم های جدید از دین باز کند، این جا را برای ایدئولوژی می گشود و این مجال را برای بنیاد نهادن حکومت ایدئولوژیک می خواست، اما سروش دقیقا برعکس، تئوری خویش را در پایان دورۀ ایدئولوژی ها و انقلابی گری ها برای نفی آن اندیشه ها مطرح می کند و به آثاری می رسد مثل "فربه تر از ایدئولوژی" و "مدارا و مدیریت" ».

سروش در این آثار « اسلام تقلیدی مریدپرور را در برابر اسلام تحقیقی دلیرپرور » قرار می دهد و در برابر اسلام فقاهتی قرار می گیرد، ولی او که افکارش از دغذغۀ سیاسی – اجتماعی دور نیست، در "آئین شهریاری و دینداری" از گفتمان شرق – غرب خارج می شود و به گفتمان سنت – مدرنیته می رسد. از آن پس نه تنها "گفتمان سرخ" شریعتی را نقد می کند بلکه آن را در مقابل گفتمان« دمکراتیک و سبز » قرار می دهد.

به عقیده نویسنده، سروش مهمترین شخصیت جریان روشنفکر دینی ایران است. در ترویج عقل گرایی نقش داشته و جسارتش در ورود به مباحث جنجال برانگیز و نقد حاکمیت و قدرت از نکات مثبت کارنامه اوست؛ در اندیشۀ او جا برای تغییر و تحول و تضارب افکار و آراء وجود دارد؛ با وجود این نگاه سروش عرفان زده است و این سبب می شود که گاه فلسفه های مدرن – مثلا فلسفۀ کانت – را هم عرفانی بفهمد؛ مهمترین ضعف سروش ناتمامی و عدم انسجام فکری اوست. اندیشه هایی که او بیان می کند حتی در یک دوره واحد هم انسجام ندارند و به سوالاتی که خود ایجاد می کنند پاسخ نمی دهند. « ... گاهی عدالتخواه است و گاهی آزادیخواه، گاهی سوسیالیست و گاه لیبرال، گاه نظریه پرداز سیاسی – ایدئولوژیک و گاه نقاد ایدئولوژی اندیشی و سیاسی بینی، و همواره هم روشنفکر و هم دیندار. عدم انسجام در اندیشۀ سروش عرضی نیست، ذاتی آن است ».

مجتهد شبستری

روشنفکر بعدی مورد نظر نویسنده محمد مجتهد شبستری است. او چنانکه مؤلف دین اندیشان یاد آور می شود با هرمنوتیک به میدان در می آید و دغدغۀ اصلی او مانند سروش مسأله نسبت دین با سیاست و حکومت است و او نیز در طرح مباحث هرمنوتیک فارغ از دغدغۀ اجتماعی – سیاسی نیست. جوهر اندیشۀ آن دو بسیار به هم نزدیک است و گاهی مباحثشان پا به پای هم پیش می رود. اما این امر را نباید به این معنا گرفت که « آثار و اندیشه های سروش و شبستری یکسان است، اتفاقا اصلاً چنین نیست. نحوۀ ورود به مسائل و شیوۀ طرح آنها و خلاصه رویکرد و روش و نگرش آنها همانند نیست. سروش از منظر فلسفه های تحلیلی، فلسفۀ علم و مباحث معرفت شناسی در سنت انگلیسی – آمریکایی به قضایا می نگرد و منابع اسلامی او نیز عمدتاً آثار عرفانی و اخلاقی مولوی و غزالی است، در حالی که شبستری تحت تأثیر فرهنگ آلمانی است و روش و نگرش او متأثر از فلسفه های وجودی و هرمنوتیکی از جمله فلسفۀ هانس گئورگ گادامر و ... ».

مصطفی ملکیان

اما ملکیان که درس خواندۀ حوزه و آخرین روشنفکر دینی مورد نظر کتاب است چراغ تابان این گروه است. او که به مرور از نواندیشی دینی فاصله گرفته و برای روشنفکری اهمیت جدی قائل شده، به معنویت روی می آورد که همان « دین عقلانیت یافته و عقلانی شده » است. دین عقلانیت یافته از نظر ملکیان بدین جهت ضروری است که « دینداری سنتی ولو مطلوب باشد در عصر جدید ممکن نیست، در حالی که معنویت هم ممکن است و هم مطلوب ».

آیا این « عقلانیت » همان عقلانیت برزویه طبیب و این معنویت همان معنویتی نیست که برزویه طبیب بدان روی آورده بود؟ به نظر می رسد کار ملکیان نه تنها از حیث مطالعه در ادیشه های فلسفی غرب که حتا از حیث ریشه دار بودن در فرهنگ ایرانی نیز با کار دیگر روشنفکران دینی فرق داشته باشد.

مؤلف از شباهت افکار ملکیان و برزویه طبیب سخنی به میان نمی آورد و اساساً به چنین ارتباط یا شباهتی اشاره نمی کند، اما همه جا نشانی های آن را به دست می دهد: « ملکیان معضل دینداری و تجدد را عمیق تر و اساسی تر از اسلاف خود می بیند و مهمترین مسأله کلامی روزگار ما را نسبت تدین و تعقل بر می شمارد و عقیده دارد که عقاید دینی نمی توانند برای بیشتر انسان های متجدد عقلانی باشند ».

از دیدگاه ملکیان دین را نمی توان کنار گذاشت، چرا که وجوه تراژیک زندگی مانند احساس تنهایی مانع این کار می شود، و معضلاتی از قبیل جنگ و مرگ و بیماری و بی عدالتی « موجب پیدایش اضطراب های وجودی، بی قراری ها و دلهره ها می شوند و محدودیت و تنهایی ما را پیش چشمانمان می آورند. به نظر من آغاز احساس این فقدان ها، محدودیت ها و کمبودها مقارن است با آغاز اقبال به دین ».

به نظر می رسد ملکیان آنجا که می نویسد: « برای هر سنخ روانی یک یا دو یا چند دین و مذهب بیش از سایر ادیان و مذاهب جاذبیت دارند » به افکار برزویه نظر دارد. نیز مؤلف دین اندیشان آنجا که از این جمله ملکیان به این نتیجه می رسد که « بدین ترتیب مطلق بودن و ورای روانشناسی و فراتاریخی بودن ادیان رنگ می بازد. هرگاه چنین شود مسأله دشوار جمع عقلانیت با ادیان تاریخی تبدیل به مسأله ساده تر جمع عقلانیت با گوهر این ادیان تاریخی یعنی معنویت می شود » شباهت تام و تمامی بین افکار برزویه طبیب و ملکیان را نشان می دهد.

روی هم رفته نویسنده پس از بررسی آثار این چهار نواندیش دینی به اینجا می رسد که « آنچه شریعتی رشته بود سروش پنبه کرد و بنیان ساختمانی که سروش و شبستری بنا می نهادند با ملکیان سست شد. بدین ترتیب جریان روشنفکری دینی که با سودای وارد کردن بیشتر دین در دنیای مردم آغاز شده بود، خود اندک اندک دین را از دنیا جدا کرد و از دین دنیوی به دین معنوی رسید ».

درک و دریافت خواننده پس از بستن کتاب این می شود که روشنفکران دینی یا به قول نویسنده، دین اندیشان متجدد با همه نقشی که در گسترش عقل گرایی در جامعه ایرانی بازی کرده اند، خود نیز جریانی در مقابل آن بوده اند و به سهم خود رسیدن به دوران عقل گرایی را به تأخیر انداخته اند. برای اینکه « مجموعه ای فراهم می آورند که هم دین را محفوظ بدارد و هم تجدد را با آن در آمیزد ». و این به مثابه آن است که با یک دست دو هندوانه را برداشته باشیم. در واقع دلبستگی آنها به دین چندان است که نمی توانند یکسره از دنیای دینی به عالم غیر دینی مهاجرت کنند.

کار محمد منصور هاشمی که گویا خود نیز درد دین دارد و از تحصیلکردگان حوزه است، در سیر افکار روشنفکران دینی و بیرون کشیدن و فشرده کردن آنها به نحوی که خواننده مطالب را دریابد، عالی است. او توانسته است در صفحات محدودی خوانندگان خود را با افکار و آراء یک یک متفکران مورد نظر خود آشنا کند، دربارۀ آنان به داوری بنشیند و غث و سمین ها را برجسته کند. « مریزاد دستی که انگور چید».

دین اندیشان متجدد
روشنفکری دینی از شریعتی تا ملکیان
محمد منصور هاشمی
تهران - انتشارات کویر
چاپ اول ۱۳۸۵ ، چاپ دوم ۱۳۸۶

 سایت ایران قلم از انتشار مطالب و مقالاتی که در آن کلمات توهین آمیز استفاده شده، معذور است

مسئولیت مطالب درج شده بر عهده نویسندگان آن می باشد