«تنها زماني مي‌توانيد بگوييد من يك مهاتماي واقعي بوده‌ام كه در حال ذكر خدا و دعاي قاتل خود اين جهان را ترك گويم»
10 بهمن/ 30 ژانویه سال جاری شصت و يكمين سالروز مرگ مهاتما گاندی است. وی در سال 1948 در هند ترور شد. گاندي پس از سقراط و مسيح، برجسته‌ترين مدافع عدم خشونت بود، و شگفت آنكه هر سه با مرگي خشونت بار روبرو شدند.

تاگور -شاعر اهل بنگال- به موهنداس گاندي لقب "مَهاتما" داد كه در زبان هندي به معناي "روح بزرگ" است.آلبرت انيشتين در مورد گاندي گفت: "نسل‌هاي آينده به سختي باور خواهند كرد كه چنين انساني از جنس گوشت و خون بر روي اين كره‌ی خاكي مي‌زيسته ‌است". لوترکینگ نيز اظهار كرد: "اگر بشریت قصد پیشرفت و تعالی دارد، پیروی از گاندی برایش اجتناب ناپذیر است".

"آرنولد توین بی" (فیلسوف تاریخ) از گاندی به عنوان برترین چهره‌ی‌ قرن بیستم چنین یاد کرد: "گاندی در میان همه‌ی انسان‌های این قرن شایسته‌ترین جایگاه را دارد و در آینده نیز خواهد داشت. قبل از وی هرگونه تغییر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی همراه با خشونت و خونریزی بود؛ اما در عصر حاضر باید از این رفتارها بپرهیزیم. گاندی راهی را به همه‌ي انسان‌ها نشان داد که تحولات بزرگ را با آن عملی کنند، بدون اینکه به خشونت روی آورند. شاید خود گاندی متوجه نبود که این کار بزرگ را در عصر اتم انجام می‌دهد، لیکن چنین بود... علاوه بر این باید به عظمت روح وي توجه نماییم؛ او به ملت هند آموخت که برای کسب استقلال با بریتانیا مبارزه کنند، بدون اینکه از آنها نفرت داشته باشند."

نام گاندی برای بسیاری از افراد، تنها چهره‌ی يك مبارز سياسي را تداعی می‌کند؛ در حالی که او قديسي به تمام معنا نيز بود:

«من بر این اعتقادم که نیایش، روح و گوهر مذهب است و به همین دلیل باید هسته‌ی زندگی انسان تلقی شود، زیرا هیچ انسانی بدون مذهب قادر به ادامه‌ی زندگی نیست.»

«خدا كسي نيست كه خارج از وجود ما يا جايي دور از اين عالم وجود داشته باشد. او در همه چيز جاري و ساري است، بر همه چيز دانا و بر هر كاري تواناست. در همه‌ی موجودات هست، پس هر سخني را مي‌شنود و نهفته‌ترين فكر ما را مي‌خواند. در قلب ما مأوا دارد و از رگ گردن به ما نزديك‌تر است. خدايي كه ما در پي كشف و درك آن هستيم، همان حقيقت است. به عبارت ديگر مي‌توان گفت حقيقت همان خداست.»

«نيايش اصل اساسي اشرام (عبادتگاه) است، نيايش شوقي شديد و برآمده از دل و هسته‌ اصلي زندگي بشر است. ما از وجود خدا در قلب خود آگاهيم. نيايش، هم‌نشيني و مصاحبت دروني با خداست. درخواست براي تصفيه و پاكي روح و رها شدن از جهل و تاريكي. بيدار ساختن روح خدايي در درون خويش با تكيه بر نيايش ميسر مي‌شود.»
«عدم خشونت، به كار افرادي كه به خداي محبت اعتقاد ندارند نمي‌آيد.»

گاندی از معدود افرادی بود که مذهب و مبارزه‌ی سیاسی عاري از خشونت را در یک راستا و با اعتقاد کامل دنبال می‌کرد. وي نظريه‌ی نافرماني مدني را منسجم و عملي كرد؛ برای او، سیاست نه یک غایت و هدف که وسیله‌ای برای تجربه‌ی حقیقت بود:
«من از جنايت بيزارم اما از جنايتكار نه. باید آن کس که بدی می‌کند را نیز دوست داشت. باید با استبداد و فرد مستبد مخالفت کرد و از فرمان او تا دم مرگ سرپیچی نمود؛ اما نباید به وی آزار رسانید، بلکه می‌بایستی با محبت بر وی غلبه کرد...»

«هدف جنبش عدم خشونت، مجبور ساختن حريف به تغيير رفتار يا عقيده‌اش نيست، بلكه قانع ساختن اوست؛ و اين تغيير انجام نخواهد شد مگر با رنجِ كسي كه از همكاري با بي‌عدالتي امتناع كرده است و قانون نادرست را بطور شفاف به چالش مي‌كشد.»

«حقيقت در قلب هر انساني جاي دارد، و آنجاست كه بايد به جستجوي آن پرداخت. ما حق نداريم ديگران را وادار سازيم حقيقت را به روش شخصي ما ببينند.»

«شادمانی نه در پیروزی که در مبارزه و رنج و تلاش در راه آن نهفته‌است. عدم خشونت، تحمل آگاهانه‌ي رنج است.»

«من هيچ چيز تازه‌اي ندارم كه به جهانيان بياموزم؛ حقيقت [ساتياگراها] و عدم خشونت [آهيمسا] به اندازه‌ی كوهستان‌ها كهن هستند.»

نگاه گاندی به مقوله‌ی مذهب اما با تکثرگرایی مذهبی (پلورالیسم) عجین شده بود؛ هنگامی که یک مسیحی به وی مراجعه کرده و خواستار گرویدن به کیش هندو شده بود، گاندی نپذیرفته و از او خواسته بود حقایق را در همان دین مسیحيت جستجو کند

«همه‌ی مذاهب حقیقی هستند، زیرا راه‌های متفاوتی را نشان می‌دهند که به یک نقطه ختم می‌شوند. همین کافی‌ست و راه انتخاب شده اهمیت چندانی ندارد. نمی‌توان مدعی شد که مذهبی بالاتر از مذهب دیگر قرار داشته‌باشد.
به عقیده‌ی من، اوستا، تورات، انجیل، و قرآن از همان فره‌ی ‌ایزدی برخوردارند که ودا. خداوند، مذاهب مختلف را به وجود آورده ‌است، همان گونه که پیروان این مذاهب را.
چگونه می‌توانم خود را قانع کنم که مذهب همسایه‌‌ي من پست‌تر از مذهب من است، و آرزو کنم وی به کیش من درآید؟ اگر دوستی صادق هستم تنها می‌توانم آرزو کنم که زندگی وی به طور کامل با عقایدش هماهنگ گردد.»

عدم خشونت مهمترين دستاورد و ميراث گاندي است كه بر پايه‌ی تحمل رنج و دوست داشتن ديگران استوار مي‌باشد:

«عدم خشونت، اولین و آخرین رکن ایمان من است... عشق ورزیدن به کسانی را که ما را دوست می‌دارند، عدم خشونت نیست، بلكه این مهم تنها زماني تحقق می‌یابد که کسانی که از ما نفرت دارند را دوست بداریم. می‌دانم که عمل کردن به این قانون بزرگ محبت چقدر دشوار است. اما آیا انجام تمام کارهای بزرگ دشوار نیست؟.»

در شکل‌گیری اندیشه‌ی عدم خشونت در وی، علاوه بر آموزه‌های مذهبی، كتاب‌هاي "نافرمانی مدنی" از هنری دیوید ثورو، "تا آخرین" از جان راسکین، و "قلمرو خدا در شماست" از تولستوی تأثیر به سزایی داشته‌اند.
بابها و نارایان در هند، ماندلا در آفریقای جنوبی، لوترکینگ در آمریکا، لخ ‌والسا در مجارستان، هاول در چکسلواکی و بسیاری دیگر، راه وي در مبارزه را ادامه دادند:

«عدم همکاری کامل، نظم و تشکیلات کامل می‌خواهد، بی‌نظمی ناشی از خشم است. در این راه هیچ نوع اجباری نباید وجود داشته باشد.»

هر بار که مردم به خشونت دست مي‌زدند، گاندي به روزه‌های طولانی مدت روی می‌آورد. در نزاع خونین بین مسلمانان و هندوها پس از استقلال هندوستان - که میلیون‌ها نفر کشته شدند و هند تجزیه شد- نیروهای نظامی نتوانستند آن را متوقف نمایند، اما گاندی با توسل به همین شیوه به خشونت‌ها پایان داد.
وي هم چنین در تبعیض علیه زن، مرد را مسوول و مقصر می‌دانست:
«چگونه زن جنس ضعيف است، در حالي كه در زندگي با رنج و مشقت بيشتري نسبت به مرد روبرو است؟»

گاندی معتقد به برابری اقتصادی بود و هرنوع استثمار و نابرابری را نوعی خشونت می‌دانست:
«اگر به دنبال پایبندی به عدم خشونت هستیم، فقر و محرومیت را حتا برای پست‌ترین انسانها نیز نباید بخواهیم»

«خدمت به مردم و محرومان وظيفه‌ي من است، چرا كه خداوند نزد فقيرترين و حقيرترين انسان‌هاست».

او اما در عين حال فاصله‌ی خود را با سوسیالیسم حفظ مي‌كرد:
«سوسیالیست‌ها لازمه‌ي تغییر اقتصادی را ایجاد نفرت و تغییر دولت می‌دانند، و من برعکس با نیروی عشق و قانع ساختن مردم و بدون توسل به زور درصدد این تغییر هستم.»

او عدم خشونت را به حيوانات نيز تعميم داد و گياهخواري را "وظيفه‌ی اخلاقي انسان" نسبت به این موجودات مي‌دانست:
«تکامل روحانی انسان در مقاطعی ایجاب می‌کند که وي کشتن حیوانات - بخاطر رضایت جسمانی و مطامع نفسانی خود- را متوقف نماید».

«عدم خشونت، هم انسان و هم حیوان را در بر می‌گیرد... اگر کسی بگوید در صورت عدم استفاده از گوشت يا عصاره‌ی گوشت خواهی مرد، و حتا پزشک نیز این گفته را تایید کند٬ من مرگ را ترجیح خواهم داد».

«عظمت و تمدن یک ملت را از چگونگی برخورد آنها با حیوانات ارزیابی کنید.»

گاندي در نوجواني و جواني بسيار ترسو و خجالتي بوده و آنچنان كه در زندگينامه‌اش مي‌نويسد از تاريكي، دزد، ارواح، مار و حتي حضور در جمع بسيار مي‌ترسيده است. او پس از اتمام تحصيلاتش در انگليس و در رشته حقوق، در هند به عنوان يك وكيل آغاز به كار كرد اما در اولين دفاعيه‌اش، از شدت خجالت نتوانست يك كلمه صحبت كند و در دادگاه از هوش رفت و از آن پس تا مدت‌ها به وي لقب وكيل بي موكل مي‌دادند! بعدها همين وكيل بي موكل تبديل به وكيل و بلكه پدر ملت هند گرديد!

وي صداقت و شجاعت را لازمه‌ی مبارزه‌ی سياسي عنوان مي‌دانست:
«حقیقت، از پنهان‌کاری نفرت دارد. یک ساتیاگراهی (پیرو نیروی حقیقت) رازی ندارد که بخواهد از حریف و یا دشمن خود مخفی نگاه دارد!».

«ترس و عدم خشونت با یکدیگر جمع نمی‌شوند؛ به همراه داشتن اسلحه، نشانه‌‌ی وجود رگه‌هایی از ترس است.»

در مواردی از نافرمانی‌های مدنی، گاندی به مردم هند توصیه کرد از پوشیدن لباس‌های انگلیسی امتناع کنند و به نشانه اعتراض، آنها را در خیابان‌ها بسوزانند و از لباس‌هایی که خود تولید می‌کنند استفاده کنند. از آن پس چرخ نخ‌ریسی نماد استقلال هند شد و هم‌اینک نیز بر روی پرچم این کشور جای دارد.
در آماری که بعدها توسط انگلیس منتشر شد، آمده ‌است که تحریم پارچه‌های این کشور، 20 میلیون دلار در یک سال به اقتصاد این کشور خسارت زده و 500 هزار کارگر را بیکار نموده ‌است. گاندی بعدها در سفرش به لندن به سراغ این کارگران رفت و آنها را قانع کرد که راهی جز این پیش رو نداشته ‌است. کارگران، پس از اتمام گفته‌هایش به ‌شدت او را مورد تشویق قرار دادند.
در نمونه‌ی دیگر، در راهپيمايي نمك در سال 1930 كه به شكسته شدن قانون ماليات نمك توسط گاندي و پيروانش انجاميد، وي و حدود شصت ‌هزار هندي راهي زندان شدند! و اين براي دولت بريتانيا يك افتضاح بزرگ در سطح جهان درپی داشت، آنچنان كه مجبور شدند گاندي را براي مذاكره به لندن دعوت کنند.

سرانجام، چرچیل، که هیتلر نتوانسته بود وی را مغلوب سازد، اعتراف کرد از دست این فقیر نیمه عریان (گاندی) مستاصل شده ‌است و با اعطای استقلال به کشور هندوستان، شکست خود را پذیرفت.

ذكر اين نكته خالي از لطف نيست كه گاندي پس از كسب استقلال هند، هيچ سمت و منصبي را نپذيرفت!

او انساني بود كه زندگي‌اش با مبارزه عجين شده بود؛ پنج مرتبه به زندان افتاد، سه بار تا سرحد مرگ کتک خورد، و سرانجام درحالی که نام "راما" را بر لب داشت و قاتل خود را به رسم مردم هند تکریم می‌کرد، در خاک و خون فروغلتید!

گاندی یک مهاتمای واقعی بود...

پی‌نوشت‌ها:
*نوشته‌هاي داخل « » نقل قول مستقيم از گاندي هستند

** در نگارش متن بالا از منابع زير استفاده شده است:
- مهاتما گاندی؛ رومن رولان، برگردان: محمد قاضی، انتشارات روزبهان. 1369.
- راه عشق، داستان تحول روحي مهاتما گاندي؛ اكنات ايسواران، برگردان: شهرام نقش‌تبريزي، نشر ققنوس. 1379.
- نيايش، مجموعه گفتار و نوشتارهاي گاندي درباره‌ ارتباط با خدا؛ برگردان: شهرام نقش‌تبريزي، نشر ني. 1384.
- گاندي و ريشه‌هاي فلسفي عدم خشونت؛ رامين جهانبگلو، برگردان:‌ هادي اسماعيل زاده، نشر ني. 1379.

مطالب در ارتباط:

ــ ترور و خشونت یا پرهیز از  خشونت ( محمد حسین سبحانی ـ سایت روزنه )

ــ جنگ نه، صلح آری ( تحریریه سایت ایران قلم )

ــ خشونت علیه زنان ( بتول ملکی )

ــ برده پروران برده نواز ( برگی از تاریخ ـ سایت ایران قلم  )

 سایت ایران قلم از انتشار مطالب و مقالاتی که در آن کلمات توهین آمیز استفاده شده، معذور است

مسئولیت مطالب درج شده بر عهده نویسندگان آن می باشد