پيام روشنگري ديدرو به دانشنامه ايرانيكا!

ع . سلطاني دشت بزرگ Asolt@web.de         

250 سال تاخير در دانشنامه نويسي ؟.

 ------------------------------- .

از اين تيپ آدم ها كم داريم !.

دنيس ديدرو.              Denis  Diderot  1713-1784

   گروهي ازدانشجويان سابق و اخراجي، در روزهاي آغاز بهار، روي سبزه كنار جويباري نشسته اند؛ رخسانه پيرامون تهيه دانشنامه ايرانيكا درآمريكا، صحبت ميكند. زليخا ميپرسد مگر درزمان سلطنت و حكومت فعلي، دانشنامه اي نوشته نشده بود ؛ مليون چرا اين كار را بدون دخالت دولتها انجام ندادند؟.ويس باعصباني پاسخ ميدهد، اين شاه، كه نه مذهبي بود و نه چپ، حداقل ميبايست قدري ملي گرا ميبود و كوششي دراين راه براي اينگونه پروژههاي فرهنگي مي نمود. ليلي به نقل از حزب طرازنوين ميگويد، شاه و حكومت سلطنت، از نظر سياسي، نظامي بودند،- از نظر اقتصادي ،مونتاژكار نفتي، -و از نظر فرهنگي، بوروكراتيك قبيله اي . ناهيد بازباني مشكوك ميگويد، شايد هويدا مي بايست براي فرهنگ ايران زمين! كاري ميكرد. رخسانه جواب ميدهد كه لابد ساواك، نصيري، و يا حتا آمريكايي ها نمي گذاشتند . زليخا مي پرسد، اصلا امكان تهيه يك دانشنامه چند جلدي و چند هزار صفه اي در خارج از كشور مادر، ممكن است ؟ . ويس با زباني دوپهلو ادامه ميدهد؛ تازه نيرو و بودجه لازم آن از كجا مي آيد؟

  250 سال پيش از همت ايرانيان براي تهيه يك دايرت المعارف همه جانبه، در فرانسه به كوشش ديدرو ، اديب و فيلسوف عهد روشنگري، يك دانشنامه 35 جلدي و 23135 صفحه اي منتشرگرديد. آن داراي 5000 مقاله بقلم 160 دانشمند، نويسنده، و پيشه ور بود، كه نخستين بار با تيراژي 3000 جلدي منتشر گرديد.اين دانشنامه،بزرگترين اثرمنتشرشده عصرروشنگري قرن 18 اروپااست.اعضاي نويسنده دانشنامه، نيروي حركت مهم روشنگري پيش ازانقلاب فرانسه بودند. اين كتاب راامروزه يادبودي ازفرهنگ بشريت بحساب مي آورند.

 ديدرو همكار دايرت المعارف ازچهرههاي اصلي تشكيل آن و يكي ازنوابغ زمان خود بود. او فرزند يك آهنگر چاقوساز بود كه باقلبي درخشان و مغزي شورانگيز، نظم ارتجاعي فئودال-سلطنتي را به لرزه درآورد و بدليل افكار وعقايد روشنگرانه ماترياليستي و استتيك اش، سه ماه به زندان رفت؛ ولي بايدپرسيد كدام يك از روشنگران مهم آنزمان به زندان نيفتادند؟!.او نه تنها نويسنده اي سياسي بلكه يكي ازفيلسوفان عصرروشنگري است كه پخش وسيع دانش،هدف زندگي روشنگرانه اش بود. ديدرو، پيشتاز ايدئولوژيك انقلاب فرانسه، مدام ميان فلسفه و ادبيات درحال آكروبات بود. او يكي از آزادانديشان زمان خود بود كه ميخواست باكمك نيروي ديناميك روشنفكري روشنگرانه از طريق نشر دانشنامه به تشكيل نيرويي سياسي كمك نمايد. دردوجلد اين كتاب بيش از 3000 مقاله از او وجود دارد . افراد روشنگر دانشنامه ، آنزمان پايه هاي فكري انقلاب فرانسه را ريختند.

  ديدرو تحت تاثير دائرت المعارف نويسي انگليس پيش ازخود، مسئول بخش ادبيات ، هنر و فلسفه دانشنامه را بعهده گرفت . وي در جواني علاقه خاصي به رياضيات و فلسفه انگليس داشت . افشاگريهاي او پيرامون دولت و كليسا، بارها موجب تعقيب و سانسور آثارش شدند.غالب اهل قلم ماترياليست و آته ايست جنبش دائرت المعارفي آنزمان به زندان افتادند. ديدرو فلسفه را خانه عقل ناميد و ميگفت كه انسان ميتواند اخلاقگرا باشد بدون آنكه مذهبي شود و برعكس!؛ يعني انسان ميتواند بي اخلاق باشد، گرچه آدمي ظاهرا مذهبي است . وي ميگفت كه بايد علوم تجربي را به خدمت عمل اجتماعي درآورد. وي خواهان دولت و نظامي بود كه انسان درآن آزاد و درستكار باشد. وي بااشاره به افكار سياسي و ديني حاكم ميگفت، نه اتوريته دولتي و ديني، بلكه عقل انسان بايد درزندگي وي نقشي داشته باشند. جهانبيني ديدرو ريشه اي ماترياليستي و زيباشناسانه داشت . او با آگاهي نبوغ آميز خود به مبارزه با ايده آليسم ذهني، شخصي پرداخت و فلسفه متافيزيك حاكم را فلسفه اي ايده آليستي، خيالي، جنجالي، فرضي و غير علمي شمرد. او چون به تفسير طبيعت از موضع استتيك و ماترياليستي پرداخت، افكار فلسفي اش را آته ايستي شمردند.

  ادبيات زمان ديدرو، ادبيات ايدهها و اجتماعي بود . وي كوشيد به تئوريزه نمودن يك علم زيباشناسانه واقعگراي طبيعتگرايانه بپردازد. او غير از آثار فلسفي، در تطابق با وقايع و نيازهاي عصر روشنگري، آثاري ادبي سياسي و زيباشناسانه نيز منتشر نمود ، گرچه گاهي آثار او به دليل فرم جديد يا محتواي پيچيده شان ، فقط درميان روشنفكران خوانندگاني داشتند. نظريه هاي زيباشاسانه و هنري او چهارچوبي واقعگرايانه داشتند . آثاراو پيرامون نقد هنر مدرن، نخستين بار به شكل ژانري ادبي و جديد شناخته شدند. ديدرو بعنوان نمايشنامه نويس نيز فعال بود.اوبنيادگذار مدرن يك درام مترقي شهروندي است . تئاتر نسلهاي بعد، نه از عمل نمايشي او بلكه از نظريه هاي اش پيرامون تئاتر درسهاي فراواني آموخت . اوراامروزه يكي از تئوريسين هاي درام زمان خود بشمار مي آورند. رمان مدرن فرانسه، رمان طنز و عجايب، خودرا مديون نظرات ديدرو ميداند. وي در زمينه تئوري ادبيات، شعر، نقاشي و هنرپيشگي نيز آثاري ازخود بجا گذاشت. سبك رمان نويسي ديدرو، خود تحت تاثير سبك رمان نويس انگليسي، ريچاردسن بود.

  گرچه منتسكيو، ولتر و روسو، ازجمله نويسندگان دانشنامه بودند ولي مقالات دورانساز فلسفه و هنررا ديدرو مينوشت. درآلمان، غير از گوته، شيلر و هگل، لسينگ ، يكي از روشنگران زمان خود، زير تاثير ديدرو بود. برشت، يكي از ماركسيست هاي ديالكتيكي، ديالوگهاي خودرا تحت تاثير ديالوگهاي بيشمار آثار ديدرو نوشت . مخالفين انقلاب فرانسه، قرنهاست كه دائرت المعارف نويسان را مسئول انقلاب و حوادث اصلي عصر جديد بحساب مي آورند!.

 سه زمينه مهم مطالب دانشنامه فرانسه : علم ، هنر ، و فن و پيشه بود. ديدرو از خود آثاري  شامل : مقالات فلسفي، رمان، درام، ديالوگ، طنز، نامه، زيباشناسي، تئوري ادبي، نقد هنر، و مطالب سياسي اموزشي، بجا گذاشت. درغالب آثارش خواننده شاهد ديالوگهاي فلسفي است . مجموعه آثار 4جلدي ديدرو در سال 1966 منتشر شدند. از ديگر آثار او : روياي آلمبرت، راهبه، افكار فلسفي، تاريخ مستعمرهها، نامه اي پيرامون نابينايي براي بينايان، درباره نقاشي، پدرخانگي، زيبايي، پسر طبيعي، معلق ها، شعر دراماتيك، تاريخ 2بخشي هند، يعقوب خرافاتي قدري و اربابش، هستند.

  دنيس ديدرو بين سالهاي 1713-1784 درفرانسه زندگي نمود. وي گرچه در دانشگاه حقوق و الهيات خوانده بود ولي علاقه خاصي به مطالعه، زبان، ادبيات، فلسفه و رياضيات نيز داشت . او از سال 1763 بدليل مشهوريت، با كاترين دوم، ملكه و تزار روس رابطه مكاتباتي داشت و حين سفري به روسيه كوشيد تا نظام مدارس و دانشگاههاي روسيه را اصلاح نمايد.كاترين دوم آنزمان كتابخانه خصوصي ديدرو را به هزينه گراني، پيش خريد نمود.

  باكمك آثار ديدرو جنبش روشنگري دانشنامه اي سرانجام بر ماترياليسم مكانيكي فرانسه غالب آمد گرچه مورخين چپ مدعي هستند كه او در تئوري اجتماعي نتوانست برايده آليسم حاكم پيروز گردد . ديدرو ماده مستعد و چندبعدي را ريشه تمام پديدههاي طبيعي، و مقدمه شناخت ميدانست . عناصر مهم فلسفه استتيك و ماده گرايانه ديدرو، جريان ديناميك ماده گرايي مكانيكي را سرانجام پشت سر گذاشت. ديدرو متوجه شد كه در اثر رابطه متغير ديالكتيكي ميان جنبه هاي عقلي و تجربي، شناخت بوجود مي آيد. گيرنده گان پيام دانشنامه عصر روشنگري، انسان خردمند و روشنفكر اصيل بودند. 

 سایت ایران قلم از انتشار مطالب و مقالاتی که در آن کلمات توهین آمیز استفاده شده، معذور است

مسئولیت مطالب درج شده بر عهده نویسندگان آن می باشد